ترتیل در قرائت قرآن به چه معناست؟
خداوند در قرآن کریم دستور به تلاوت قرآن به‌صورت ترتیل می‌دهد:
«وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا»1
برخلاف تصور بعضی که "ترتیل" را صِرف تلاوت روان قرآن همراه با صوت می‌دانند، ترتیل معنای گسترده‌ای دارد که در ادامه به بیان این معانی می‌پردازیم:
مرحوم طریحی در مجمع البحرین می‌فرماید:
«الترتیل فی القرآن التأنی و تبین الحروف بحیث یتمکن السامع من عدها»2:
ترتیل در قرآن به معنی خواندن قرآن همراه با درنگ و بیان آشکار حروف است.
مرحوم علامه طباطبایی در بیان معنی ترتیل می‌فرمایند:
«ترتیل القرآن تلاوته بتبیین حروفه على توالیها»3:
ترتیل قرآن به معناى تلاوت آن است به‌نحوی‌که حروف آیات علاوه بر اینکه پشت سر هم ادا می‌شود، به‌صورت آشکار نیز تلفظ شوند.
بعضی گفته‌اند که: «الترتیل هو أن تقرأ على نظمه و توالیه و لا تغیر لفظا و لا تقدم مؤخرا»4:
ترتیل آن است که قرائت کنى آن را به ترتیب و پی‌درپی و تغییر لفظ ندهى و مؤخّرى را مقدّم ندارى.
بعضى هم گفته اند: «الرتل اللین»5:
رتّل به معنای نرمى در کلام است.
از قطرب نقل شده:
«و المراد بهذا تحزین القلب اى اقرأه بصوت حزین»6:
مقصود از ترتیل، خواندن قرآن با صوت حزین است.
«وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ» أی: اقرأه على رسل و تؤدة بتبیین الحروف و إشباع الحرکات حتى یجىء المتلوّ منه شبیها بالثّغر المرتّل و هو المفلّج.7
یعنى قرآن را به‌آرامی و با آشکار کردن حروف و اشباع حرکات بخوان تا آیات قرائت‌شده با نظم خاصى بیاید و شبیه به دندان‌های پیشین باشد که منظّم و برابر است.
در تفسیر نمونه نیز معنی ترتیل چنین بیان‌شده:
تعبیر به ترتیل که در اصل به معنى «تنظیم» و «ترتیب موزون» است، در اینجا به معنى خواندن آیات قرآن با تأنی و نظم لازم و اداء صحیح حروف و تبیین کلمات و دقت و تأمل در مفاهیم آیات و اندیشه در نتایج آن است.8
در ادامه چند روایت در این زمینه بیان می‌کنیم:
از امیرالمؤمنین علیه‌السلام روایت شده که فرمودند:
«ترتیل القرآن حفظ الوقوف و بیان الحروف»9:
ترتیل قرآن عبارت است از مراعات وقف‌ها و بیان حروف.
از حضرت امام صادق علیه‌السلام در آیۀ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا پرسیدند. حضرت فرمودند:
«قَالَ امیرالمؤمنین ص بَیِّنْهُ تِبْیَاناً وَ لَا تَهُذَّهُ هَذَّ الشِّعْرِ وَ لَا تَنْثُرْهُ نَثْرَ الرَّمْلِ وَ لَکِنْ أَفْزِعُوا قُلُوبَکُمُ الْقَاسِیَةَ وَ لَا یَکُنْ هَمُّ أَحَدِکُمْ آخِرَ السُّورَةِ»10:
امیرالمؤمنین صلوات اللَّه علیه فرموده: یعنى آن را خوب بیان کن (کلماتش را روشن ادا کن) و همانند شعر آن را بشتاب مخوان و مانند ریگ (هنگام خواندن) آن را پراکنده مساز، ولى دل‌های سخت خود را به‌وسیله آن به بیم و هراس افکنید و همت شما این نباشد که سوره را به آخر رساند (یعنى همت خود را در تدبر و تأمل در آیات و بکار بستن و عمل کردن آن‌ها قرار دهید نه به اینکه سوره را به آخر رسانید).
از امام صادق علیه‌السلام روایت شده که فرمودند:
«إِنَّ الْقُرْآنَ لَا یُقْرَأُ هَذْرَمَةً وَ لَکِنْ یُرَتَّلُ تَرْتِیلًا فَإِذَا مَرَرْتَ بِآیَةٍ فِیهَا ذِکْرُ الْجَنَّةِ فَقِفْ عِنْدَهَا وَ سَلِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ الْجَنَّةَ وَ إِذَا مَرَرْتَ بِآیَةٍ فِیهَا ذِکْرُ النَّارِ فَقِفْ عِنْدَهَا وَ تَعَوَّذْ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ»11:
قرآن را با شتاب و سرعت نباید خواند بلکه باید هموار و شمرده خوانده شود و هرگاه به آیه اى که در آن نام بهشت برده شده است گذر کنى آنجا بایست و از خداى عزوجل بهشت را بخواه و هرگاه به آیه‌ای برخورد کردى که در آن ذکر دوزخ است نزد آن بایستى و از دوزخ به خدا پناه ببری.
همچنین از آن حضرت روایت شده که دربارۀ آیۀ «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا» فرمودند:
«هُوَ أَنْ تَتَمَکَّثَ فِیهِ وَ تُحَسِّنَ بِهِ صَوْتَک»12:
ترتیل آن است که در قرائت تأمل و دقّت کنى و آن را با صوت خوب بخوانى.
از امّ سلمه روایت شده که:
«کان رسول الله صلى الله علیه و آله یقطع قراءة آیة آیة»13:
رسول خدا صلى الله علیه و آله در موقع تلاوت قرآن، قرائت را آیه آیه قطع می‌فرمود (یعنى سر هر آیه‌ای وقف می‌فرمود)
از انس حکایت شده که:
«کان یمد صوته مدا»14:
حضرت رسول صلى الله علیه و آله صداى مبارکش را در موقع قرائت قرآن می‌کشید.
از عایشه در مورد قرائت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله سؤال شد. عایشه جواب داد:
«لا کسردکم هذا، لو أراد السامع أن یعدّ حروفه لعدّها»15:
قرائت حضرت مانند این پیاپى خواندن شما نبود و اگر شنونده اى مىخواست حروف قرائت‌شده را بشمارد مىتوانست.
بنابراین خلاصه معانی که برای ترتیل گفته شده را چنین می‌شود:
شتاب نکردن در تلاوت قرآن، بیان آشکار حروف، لینت تلاوت، قرائت آرام و پی‌درپی حروف، تغییر ندادن لفظ، رعایت ترتیب در بیان حروف و کلمات، تلاوت با صوت خوب و حزین، اشباع حرکات، مراعات وقف ها و تأمل و دقّت در آیات.
پی‌نوشت:
1. سوره مزمل، آیه 4
2. مجمع البحرین، ج5، ص 378
3. المیزان فی تفسیر القرآن، ج20، ص 61
4. مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج10، ص 570
5. مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج10، ص 569
6. مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج10، ص569
7. تفسیر جوامع الجامع، ج4، ص 382
8. تفسیر نمونه، ج25، ص 167
9. مجمع البحرین، ج5، ص 378
10. الکافی ج 2، ص 614
11. الکافی، ج2، ص 617
12. مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج10، ص 569
13. مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج10، ص 569
14. مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج10، ص 569
15. تفسیر جوامع الجامع، ج4، ص 383
- ۹۶/۰۴/۱۳