سه روش قرآنی برای هدایت انسان ها

برای هدایت انسان‌ها از روش‌های مختلفی باید استفاده نمود؛ زیرا انسان‌ها برحسب روحیات، استعدادها و درجه پذیرش هدایت در سطح برابری قرار ندارند؛ و نیز تأثیر هریک از قالب‌های هدایت در شرایط مختلف یکسان نیست؛ بلکه درجه تأثیرگذاری آن‌ها به‌حسب شرایط مختلف متفاوت است.

 

خداوند در قرآن کریم سه روش برای هدایت بشر پیش روی پیامبرش قرار می‌دهد: حکمت، موعظه و جدال احسن. در آنجا که می‌فرماید:

«ادْعُ إِلَىٰ سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ»¹

[ﻣﺮﺩم ﺭﺍ] ﺑﺎ ﺣﻜﻤﺖ ﻭ ﺍﻧﺪﺭﺯ ﻧﻴﻜﻮ ﺑﻪ ﺭﺍﻩ ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭﺕ ﺩﻋﻮﺕ ﻛﻦ، ﻭ ﺑﺎ ﺁﻧﺎﻥ ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻮﺗﺮﻳﻦ    ﺷﻴﻮﻩ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﺑﭙﺮﺩﺍﺯ.

مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر شریف المیزان در مورد آیه فوق نکاتی بیان فرموده‌اند:

۱. "ﺣﻜﻤﺖ " به‌طوری‌که ﺩﺭ ﻣﻔﺮﺩﺍﺕ  ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻯ رسیدن به‌حق به‌وسیله ﻋﻠﻢ ﻭ ﻋﻘﻞ ﺍﺳﺖ؛ ﻃﻮﺭﻯ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺷﻚ ﻭ ﻭﻫﻦ ﻭ ﺍﺑﻬﺎﻣﻰ ﺩﺭ ﺁﻥ ﻧﻤﺎﻧﺪ.

"ﻣﻮﻋﻈﻪ " به‌طوری‌که ﺍﺯ ﺧﻠﻴﻞ  ﺣﻜﺎﻳﺖ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﺍﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺷﺪﻩ ﻛﻪ ﻛﺎﺭﻫﺎﻯ ﻧﻴﻚ ﻃﻮﺭﻯ ﻳﺎﺩﺁﻭﺭﻯ ﺷﻮﺩ ﻛﻪ ﻗﻠﺐ ﺷﻨﻮﻧﺪﻩ ﺍﺯ ﺷﻨﻴﺪﻥ ﺁﻥ ﺑﻴﺎﻥ، ﺭﻗﺖ ﭘﻴﺪﺍ ﻛﻨﺪ، ﻭ درنتیجه ﺗﺴﻠﻴﻢ ﮔﺮﺩﺩ.

ﻭ ﺍﻣﺎ "ﺟﺪﺍﻝ " به‌طوری‌که ﺩﺭ ﻣﻔﺮﺩﺍﺕ ﺁﻣﺪﻩ ﻋﺒﺎﺭﺕ ﺍﺯ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺍﺯ ﻃﺮﻳﻖ ﻧﺰﺍﻉ ﻭ ﻏﻠﺒﻪ ﺟﻮﻳﻰ ﺍﺳﺖ و به معنای ﺩﻟﻴﻠﻰ ﻛﻪ صرفاً ﺑﺮﺍﻯ ﻣﻨﺼﺮﻑ ﻧﻤﻮﺩﻥ طرف مقابل ازآنچه ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺁﻥ ﻧﺰﺍﻉ می‌کند ﺑﻜﺎﺭ ﺑﺮﻭﺩ، ﺑﺪﻭﻥ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺭﻭﺷﻨﮕﺮﻯ ﺣﻖ ﺭﺍ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﺍﻳﻨﻜﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﺭﺍ ﻛﻪ طرف مقابل ﻗﺒﻮﻝ ﺩﺍﺭﺪ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﻭ ﺑﺎ ﻫﻤﺎﻥ ﺍﺩﻋﺎﻳﺶ ﺭﺍ ﺭﺩ ﻛﻨﻴﻢ.

۲. ﺍﻳﻦ ﺳﻪ ﻃﺮﻳﻘﻰ ﻛﻪ ﺧﺪﺍﻯ ﺗﻌﺎﻟﻰ ﺑﺮﺍﻯ ﺩﻋﻮﺕ ﺑﻴﺎﻥ ﻛﺮﺩﻩ ﺑﺎ ﻫﻤﺎﻥ ﺳﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻨﻄﻘﻰ، ﻳﻌﻨﻰ ﺑﺮﻫﺎﻥ ﻭ ﺧﻄﺎﺑﻪ ﻭ ﺟﺪﻝ ﻣﻨﻄﺒﻖ می‌شود.

 

۳. ﺁﻳﻪ ﺩﻟﺎﻟﺖ ﻧﺪﺍﺭﺩ ﺑﺮ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻮﺍﺭﺩ ﻭ ﻫﻤﻪ ﻣﺪﻋﻮﻳﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮ ﺳﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﺭﺍ ﺑﻜﺎﺭ ﺑﺴﺖ. ﻭ ﻣﻤﻜﻦ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩﻯ ﻫﺮ ﺳﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﺑﻜﺎﺭ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﺩ، ﻭ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﺩﻳﮕﺮﻯ ﺩﻭ ﻃﺮﻳﻖ ﻭ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﺩﻳﮕﺮﻯ ﻳﻚ ﻃﺮﻳﻖ، ﺗﺎ ﺑﺒﻴﻨﻰ ﺣﺎﻝ ﻭ ﻭﺿﻊ ﻣﻮﺭﺩ ﭼﻪ ﺍﻗﺘﻀﺎﻳﻰ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ.

 

۴. ﻣﺠﺎﺩﻟﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺍﺣﺴﻦ، ﺻﺮﻑ ﺍﻗﻨﺎﻉ ﺩﺷﻤﻦ ﻭ ﺳﺎﻛﺖ ﻧﻤﻮﺩﻥ ﺍﻭ و چیزی ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺑﺎ ﺩﻋﻮﺕ نیست؛ ﺯﻳﺮﺍ ﻗﺎﻧﻊ ﻭ ﺳﺎﻛﺖ ﻧﻤﻮﺩﻥ ﺧﺼﻢ، هرچند ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻗﻴﺎﺱ ﺟﺪﻟﻰ ﺍﺳﺖ ﻟﻴﻜﻦ ﺍﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺩﺍﺋﻤﻰ ﻧﻴﺴﺖ، چه‌بسا ﺍﺗﻔﺎﻕ، می‌افتد ﺍﻳﻦ ﻗﻴﺎﺱ ﺟﺪﻟﻰ ﺍﺯ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻰ ﻛﻪ ﻣﻘﺒﻮﻝ ﻭ ﻳﺎ ﻣﺴﻠﻢ ﺧﺼﻢ ﺍﺳﺖ ﻣﺮﻛﺐ می‌شود ﻭ ﻣﻨﻈﻮﺭ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺳﺎﻛﺖ ﻧﻤﻮﺩﻥ ﺍﻭ ﻧﻴﺴﺖ. ﻋﻠﺎﻭﻩ ﺑﺮ ﺍﻳﻦ، ﺍﺳﻜﺎﺕ ﻭ ﺍﻟﺰﺍم ﻫﻢ ﺩﺭ ﺟﺎﻯ ﺧﻮﺩ به‌قدر ﺧﻮﺩ ﺩﻋﻮﺕ ﺍﺳﺖ همان‌طور ﻛﻪ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﺩﻋﻮﺕ ﺍﺳﺖ.

۵. دلیل مقید کردن موعظه به وصف "حسنة " و جدال به صفت "أحسن "

ﺧﺪﺍﻯ ﺗﻌﺎﻟﻰ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻗﻴﺪ "ﺣﺴﻨﻪ " ﻣﻘﻴﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻭ ﺍﻳﻦ ﺧﻮﺩ ﺩﻟﺎﻟﺖ ﺩﺍﺭﺩ ﺑﺮ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﺑﻌﻀﻰ ﺍﺯ موعظه‌ها ﺣﺴﻨﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ ﻣﺜل موعظه‌ی ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺧﻮﺩﺵ به‌حق ﻋﻤﻞ نمی‌کند ﻭ ﺑﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﻣﻮﻋﻈﻪ می‌کند ﻣﺘﻌﻆ نمی‌شود.

همچنین ﺟﺪﺍﻝ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻗﻴﺪ "ﺑﺎﻟﺘﻰ ﻫﻰ ﺍﺣﺴﻦ " ﻣﻘﻴﺪ ﻧﻤﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ؛ زیرا ﺑﻌﻀﻰ ﺍﺯ جدال‌ها ﺣﺴﻦ (ﻧﻴﻜﻮ) ﻭ ﺑﻌﻀﻰ ﺩﻳﮕﺮ ﺍﺣﺴﻦ (ﻧﻴﻜﻮﺗﺮ) ﻭ ﺑﻌﻀﻰ ﺩﻳﮕﺮ اصلاً ﺣﺴﻦ ﻧﺪﺍﺭﻧﺪ؛ مثلاً ﺩﻋﻮﺕ به‌حق به‌وسیله ﻣﺠﺎﺩﻟﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﺕ ﻛﺎﺫﺏ ﺧﺼﻢ، ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺍﻇﻬﺎﺭ ﺣﻖ ﺍﺳﺖ، ولیکن ﭼﻨﻴﻦ مجادله‌ای ﺍﺣﻴﺎء ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ، ﻣﮕﺮ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﻣﻨﻈﻮﺭ ﺍﺯ ﭼﻨﻴﻦ مجادله‌ای ﺻﺮﻑ ﻣﻨﺎﻗﻀﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺍﺣﻴﺎء ﺣﻖ.

 

۶. دلیل ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺩﺭ ﺣﻜﻤﺖ ﻭ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻭ ﺟﺪﺍﻝ:

ازآنجایی‌که ﺗﻤﺎﻣﻰ ﻣﺼﺎﺩﻳﻖ ﻭ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﺣﻜﻤﺖ ﺧﻮﺏ ﺍﺳﺖ ﻟﺬﺍ ﺍﻭﻝ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺁﻭﺭﺩ.

و ﭼﻮﻥ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﺩﻭ ﻗﺴﻢ ﺑﻮﺩ: ﻳﻜﻰ ﺧﻮﺏ، ﻭ ﻳﻜﻰ ﺑﺪ، ﻭ ﺁﻧﻜﻪ ﺑﺪﺍﻥ ﺍﺟﺎﺯﻩ ﺩﺍﺩﻩ ﺷﺪﻩ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﺧﻮﺏ ﺍﺳﺖ، ﻟﺬﺍ ﺩﻭم ﺁﻥ ﺭﺍ ﺁﻭﺭﺩ.

ﻭ ﭼﻮﻥ ﺟﺪﺍﻝ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﺑﻮﺩ، ﻳﻜﻰ ﺑﺪ، ﻳﻜﻰ ﺧﻮﺏ، ﻳﻜﻰ خوب‌تر، ﻭ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺴﻢ ﺳﻮم ﻣﺠﺎﺯ ﺑﻮﺩ ﻟﺬﺍ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺳﻮم ﺫﻛﺮ ﻛﺮﺩ.

 

۷. ﺁﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ ازاین‌جهت ﻛﻪ ﻛﺠﺎ ﺣﻜﻤﺖ، ﻛﺠﺎ ﻣﻮﻋﻈﻪ، ﻭ ﻛﺠﺎ ﺟﺪﺍﻝ ﺍﺣﺴﻦ ﺭﺍ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻜﺎﺭ ﺑﺮﺩ، ﺳﺎﻛﺖ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺍﻳﻦ ﺑﺪﺍﻥ ﺟﻬﺖ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻮﺍﺭﺩ ﺍﻳﻦ ﺳﻪ ﺑﻪ ﻋﻬﺪﻩ ﺧﻮﺩ دعوت‌کننده ﺍﺳﺖ و هرکدام ﺣﺴﻦ ﺍﺛﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮﻯ ﺩﺍﺷﺖ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻜﺎﺭ ﺑﻨﺪﺩ.

 

۸. ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺩﺭ ﺳﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺬﻛﻮﺭ ﺩﺭ ﺁﻳﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ به‌حسب ﻓﻬﻢ ﻣﺮﺩم ﻭ ﺍﺳﺘﻌﺪﺍﺩ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﺣﻖ نیست تا گفته شود هر ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺁﻥ طریق‌اند؛ ﺯﻳﺮﺍ ﮔﺎﻩ می‌شود ﻛﻪ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻭ ﻣﺠﺎﺩﻟﻪ ﺩﺭ ﺧﻮﺍﺹ ﻫﻢ ﺍﺛﺮ می‌گذارد، ﻫﻢ چنان‌که ﮔﺎﻫﻰ ﺩﺭ ﻣﻌﺎﻧﺪﻳﻦ ﻫﻢ مؤثر می‌افتد ﻭ ﮔﺎﻩ می‌شود ﻛﻪ ﻣﺠﺎﺩﻟﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺍﺣﺴﻦ درباره ﻋﻮﺍم ﻛﻪ ﺍﻟﻔﺘﺸﺎﻥ ﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﺭﺳﻮم ﻭ ﻋﺎﺩﺍﺕ ﺍﺳﺖ ﻧﻴﺰ مؤثر می‌شود.²

 

پی‌نوشت:

1. سوره نحل، آیه ۱۲۵

2. تفسیر المیزان، ذیل آیه مربوطه