شب قدر در قرآن کریم

با تدبّر در آیات سوره مباره قدر و آیات سوم تا ششم سوره دخان، به نکاتی می‌رسیم که در تفاسیر مختلف به آن‌ها پرداخت شده است. این نکات را در ضمن یازده دسته بیان می‌کنیم:

1. نزول قرآن در لیلةالقدر

خداوند نازل‏کننده قرآن در شب قدر (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ).

نزول قرآن در لیلةالقدر به صورت مجموع بر پیامبر صلى الله علیه و آله (آیه «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ» و همچنین آیه «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْر»). با توجه به اینکه مدلول آیات این است که قرآن، داراى یک نزول جمعى بر پیامبر صلى الله علیه و آله است که غیر از نزول تدریجى آن است (المیزان، ج 20، ص 330).

نزول قرآن در شب مبارک قدر، بیانگر اهمّیّت قرآن نزد خداوند (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ).

نزول قرآن در شب قدر، نشان‏دهنده سلامتى معارف آن از هر عیب و نقص (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ* سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ).

نزول قرآن در شب قدر به نزدیک‏ترین آسمان [به انسانها] (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ). نزول قرآن به صورت یک پارچه به نزدیک‏ترین آسمان [به انسانها] در شب قدر بود (جامع‏البیان، ج 15، جزء 30، ص 327).

نزول قرآن به بیت معمور در شب قدر، به صورت مجموع (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ). آیه مزبور معناى (انّا انزلناه فى لیلةالقدر). را دارد (المیزان، ج 20، ص 330). امام صادق علیه السلام فرمود: قرآن در شب قدر به صورت کامل و یکجا به بیت معمور نازل گشت و سپس از بیت معمور به پیامبر صلى الله علیه و آله در طول بیست سال [به صورت تدریجى‏] نازل شد (بحارالانوار، ج 82، ص 52؛ ج 94، ص 11). بیت المعمور، خانه‌ای در آسمان چهارم یا هفتم، مُحاذی (برابر یا مقابلِ) خانۀ کعبه است که فرشتگان در آنجا همواره مشغول عبادت و طواف اند (طبرسی، ج ۹، ۲۴۷؛ فخر رازی، ج ۴، ص ۴۶؛ عروسی حویزی، ج ۵، ص ۱۳۶).

نزول قرآن در شب قدر، متکى بر آگاهى عمیق خداوند (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ* فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ* أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ* رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ).

2. تقدیر در لیلةالقدر

تقدیر حکیمانه و طبق مصلحت بندگان در شب قدر (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ... فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ).

نزول قرآن در شب قدر، نمودى از تقدیر امور مهم در آن شب (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ* فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ). تطبیق کلّى (فیها یفرق کلّ أمر حکیم) بر (انّا انزلناه فى لیلة مبارکة). بیانگر مطلب یاد شده است (روح‏ المعانى، ج 14، جزء 25، ص 176-/ 177؛ المیزان، ج 18، ص 132-/ 133).

تقدیر و تثبیت امور در شب قدر، بر اساس رحمت پروردگار به خلق (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ* فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ* أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ* رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ). وضع ظاهر (من ربّک). به جاى ضمیر مى‏فهماند که ربوبیّت خداوند مقتضى رحمت بر مربوبین است (التفسیر الکبیر، ج 9، ص 654)

تقدیر و تثبیت و تدبیر امور خلق در شب قدر، متکى بر علم خداوند از نیاز آنان (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ* فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ* أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ* رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ). با توجه به اینکه جمله (انّه هو السّمیع العلیم). مى‏تواند تعلیل براى (انّا انزلناه) باشد.

3. ارزش لیلةالقدر

باعظمت و ارزشمند در پیشگاه خداوند (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ* وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ* لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ)

شب مبارک و دارای برکت (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ...). از امام باقر علیه السلام درباره آیه مزبور پرسیدند. حضرت فرمود: آرى، آن شب قدر است (تفسیر نورالثقلین، ج 4، ص 620، ح 7). «برکت» یعنی ثبوت خیر الهی در چیزی (مفردات ألفاظ القرآن، ص 119).

فراتر از حدّ بیان (وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ).

نیاز پیامبر صلى الله علیه و آله به تعلیم الهى براى شناخت شب قدر و ویژگیهاى آن (وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ).

داراى ارزش و فضیلتى فراتر از درک و شناخت انسانها (وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ)؛ با توجّه به سلب خصوصیّت از پیامبر صلى الله علیه و آله در خطاب به کاف [و ما ادراک‏] است‏.

باقى ماندن و استمرار فضیلت و شرافت شب قدر تا طلوه فجر و سپیده‏ دم (وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ* سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ).

شرافت و فضیلت شب قدر بر هزار ماه (لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ).

سلامت کامل شب قدر از هر شرّ و بدى و بلایا و آفات شیطان (لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ* سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ). «سلامٌ هى حتّى‏.» یعنى سلامتى شب قدر از هرگونه شرّ و بدى از آغاز این شب تا طلوع فجر (جامع‏ البیان، ج 15، جزء 30، ص 331) و بلایا و آفات شیطان (مجمع البیان، ج 9-/ 10، ص 790).

4. نزول جبرئیل و ملائکه در لیلةالقدر

نزول جبرئیل در شب قدر، با اذن خداوند (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ* تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ)؛ با توجه به اینکه مقصود از (روح) جبرئیل است (جامع ‏البیان، ج 15، جزء 30، ص 330).

نزول روح و ملائکه در شب قدر به نزدیک‏ترین آسمان به انسانها، با اذن خداوند (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ* تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ). با توجه به اینکه از امام باقر علیه السلام درباره «تنزّل الملائکة و الرّوح» نقل شده که ملائکه و نویسندگان [نامه اعمال‏] به نزدیک‏ترین آسمان نازل مى‏شوند (الکافى، ج 4، ص 157، ح 3).

پدید نیامدن وقفه‏ اى در نزول روح و فرشتگان تا سپیده‏ دم شب قدر (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ* لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ* سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ)؛ با توجه به اینکه «حتّى‏ مطلع الفجر» غایت براى ماقبلش (تنزّل الملائکة) تا (سلامٌ هى) است (تفسیر التحریروالتنویر، ج 30، جزء 30، ص 465). برداشت بر این اساس است که غایت در مغیّا داخل نباشد چنانکه قدر متیقّن چنین است.

پدید نیامدن وقف ه‏اى در نزول روح و فرشتگان تا هنگام طلوع فجر (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ* لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ* سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ). با توجه به اینکه براى داخل کردن غایت [در مغیّا] حرف (حتّى‏). آورده شده به این جهت است که لیلةالقدر پس از طلوع فجر ادامه دارد به‏گونه‏اى که نماز صبح در لیلةالقدر داخل است (تفسیر التحریروالتنویر، ج 15، جزء 30، ص 466).

5. خیریّت لیلةالقدر

خیریّت لیلةالقدر، امرى مستمرّ و باقى (لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ). با توجه به اینکه جمله اسمیّه در آیه (لیلةالقدر خیر). دالّ بر بقا و استمرار است.

شب قدر، داراى خیر و ارزش بالاتر از هزار ماه خالى از شب قدر (لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ).

6. سلام در لیلة القدر

نزول ملائکه و روح در شب قدر، با ابلاغ سلام خداوند بر پیامبر صلى الله علیه و آله (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ* تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ* سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ). با توجّه به روایتى از امام صادق علیه السلام به نقل از امام زین‏العابدین علیه السلام مراد از سلام در آیه، سلام ملائکه به پیامبر صلى الله علیه و آله مى‏باشد (تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 642، ح 115). بهتر این است که جار و مجرور [حتّى‏ مطلع الفجر] متعلّق به محذوف بوده، تقدیر آیه [یستمرّون على التّسلیم من غروب الشمس حتى مطلع الفجر] باشد (اعراب ‏القرآن، درویش، ج 10، ص 538).

نزول ملائکه و روح (جبرئیل) به زمین در شب قدر، همراه با سلام جبرئیل به مردان و زنان مؤمن (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ* تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ* سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ). باتوجه به اینکه از پیامبر صلى الله علیه و آله روایت شده است: زمانى که شب قدر فرا رسد، فرشتگان ساکن (سدرةالمنتهى‏). که از جمله آنان جبرئیل است نازل مى‏شوند. پس جبرئیل [بر زمین‏] فرود مى‏آید. در آن شب از هیچ مرد و زن مؤمنى گذر نمى‏کند، مگر اینکه بر او سلام مى‏کند (مجمع ‏البیان، ج 9-/ 10، ص 789).

ابلاغ سلام خداوند به اولیاى خدا در شب قدر تا هنگام سپیده دم به وسیله ملائکه و روح (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ* تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ* سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ). بنا بر قولى، معناى (سلام). سلام بر اولیاى خدا و اطاعت‏کنندگان از او است و هرگاه ملائکه و روح آنان را ملاقات کنند، از جانب خداوند بر آنان سلام مى‏کنند (مجمع ‏البیان، ج 9-/ 10، ص 790).

7. سلامتى در لیلة القدر

شب قدر، سراسر خیر و سلامتى (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ* سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ). با توجه به اینکه (سلامٌ هى...). یعنى این شب تا آخرش از شرور و بلایا و آفات شیطان سالم است (مجمع‏البیان، ج 9-/ 10، ص 790). (سلامٌ هى...). تقدّم مسند [سلام‏] بر مسندالیه [هى‏] براى افاده اختصاص است، یعنى آن [لیلةالقدر] نیست، مگر سلامتى (تفسیر التحریروالتنویر، ج 15، جزء 30، ص 465).

سرشار بودن شب قدر از سلامتى، امرى مستمر تا سپیده دم آن شب (لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ* سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ)؛ با توجه به اینکه (سلام). خبر مقدّم و (هى). مبتدا مؤخّر و (حتّى‏). حرف غایت و جرّ و (مطلع فجر). مجرور به (حتّى‏). جار و مجرور متعلّق به (سلام). هستند. (اعراب‏ القرآن، درویش، ج 10، ص 538) و جمله اسمیّه دالّ بر استمرار و بقا است.

8. عبادت در لیلةالقدر

عبادت در شب قدر، بهتر از عبادت در هزار ماه (لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ). با توجه به اینکه معناى آیه این است: قیام براى عبادت در شب قدر و عمل در آن بهتر از هزار ماه قیام براى عبادت است (مجمع ‏البیان، ج 9-/ 10، ص 789).

9. عمل در لیلةالقدر

عمل صالح در شب قدر، بهتر از عمل در هزار ماه از غیر شب قدر (لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ). با توجه به اینکه از امام باقر علیه السلام درباره (لیلةالقدر خیرٌ من ألف شهر). پرسیدند. حضرت فرمود: عمل صالح در شب قدر از قبیل نماز و زکات و انواع کارهاى خوب بهتر است از عمل در هزار ماهى که در آن لیلةالقدر نباشد (الکافى، ج 4، ص 158، ح 6؛ ثواب الاعمال، ص 67).

10. تعیین اجل در لیلة القدر

اعلام اجل مسمّى به ملک‏الموت در لیلةالقدر، از جانب خداوند (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ* فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ* أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ).

در روایتى امام صادق علیه السلام (اجل مسمّى‏) نقل شده که در آیه «وَ لَوْ یُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ ما تَرَکَ عَلَیْها مِنْ دَابَّةٍ وَ لکِنْ یُؤَخِّرُهُمْ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ: سوره نحل، آیه 61» أجل را همان اجلی معرفی کردند که در شب قدر براى ملک‏الموت نام برده شده [و معیّن گردیده] است (تفسیر نورالثقلین، ج 2، ص 27، ح 100). با این توضیح که «اجل مُسَمّی» به پایان معین و حتمی یک چیز گفته می‌شود. این اجل در مقابل «اجل مُعَلَّق» قرار دارد که به پایان چیزی می‌گویند که ممکن است کم و زیاد شود. «اجل مُسَمّی» مثل دو ساعتی که برای سوخته شدن و تمام شدن شمع تعیین شده است و «اجل مُعَلَّق» مثل یک ساعتی است که شمع در اثر وزش باد در پایان آن مدت خاموش می‌شود.

11. تکرار لیلةالقدر

تکرار لیلةالقدر و حوادث آن در رمضان هر سال (لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ* تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ). علما مى‏گویند: لیلة القدر در ماه رمضان هر سال قرار دارد (مجمع البیان، ج 9-/ 10، ص 786). مطلب مذکور از عدم تقیید آیه به سال خاص نیز استفاده مى‏شود.