مناظرۀ امام صادق علیه‌السلام با ابوحنیفه درباۀ بطلان قیاس
یکى از ادلّۀ غیر معتبر دستیابى به احکام شرعى فرعى، «قیاس» است.
پیروان مذهب بر حقّ تشیّع به پیروى از پیشوایان معصوم خویش و گروهى دیگر از اهل سنّت ازجمله حنبلى ها و ظاهریه قیاس را معتبر نمى دانند.
ولی گروهى از اهل تسنن ازجمله حنفى ها، شافعى ها و مالکى ها آن را معتبر می‌دانند.
قیاس موردقبول اهل سنّت، همان «تمثیل» منطقى است.
در علم منطق گفته شده که تمثیل، موجب حصول یقین نیست، زیرا وجود شباهت دو موضوع در یک یا دو یا چند مورد، باعث نمىشود که بتوانیم حکم به مشابهت کامل آن دو موضوع بنماییم چراکه ممکن است جهات اختلافى نیز داشته باشند که ما ندانیم. به همین جهت است که قیاس مصطلح نزد اهل سنّت که معادل تمثیل منطقى است ازنظر علماى شیعه معتبر نیست.
اولین کسى که توجّه فراوانى به قیاس نمود و در موارد مختلف استنباط حکم شرعى از آن استفاده کرد «ابوحنیفه» بود.1
روایت زیر بخشی از مناظرۀ امام صادق علیه‌السلام با ابوحنیفه است که امام علیه‌السلام با بیانی متقن قیاس مصطلح اهل سنت را رد و ابطال نموده است.
عبدالرحمن بن سالم می‌گوید: ابن شُبْرُمَة و أبو حَنیفَة خدمت حضرت صادق علیه‌السلام رسیدند.
امام علیه‌السلام به ابوحنیفه فرمود:
«اتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تَقِسِ الدِّینَ بِرَأْیِکَ فَإِنَّ أَوَّلَ مَنْ قَاسَ إِبْلِیسُ إِذْ أَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَى بِالسُّجُودِ فَقَالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ»
از خدا بترس و دین را با رأى و قیاس خود توجیه نکن. اولین کسى که قیاس کرد ابلیس بود زیرا خداوند او را امر به سجده کرد. گفت من از او بهترم مرا از آتش آفریده و او را از گل.
بعد پرسید: «قبح کدام‌یک از این دو کار نزد خدا بزرگ‌تر است؛ قتل یا زنا»؟
ابوحنیفه جواب داد: قبح قتل بزرگ‌تر است.
امام فرمود: (با اینکه قبح قتل بزرگ‌تر است ولی) خداوند در قتل به دو شاهد راضى شده ولى زنا را جز چهار شاهد نمىتواند ثابت کند.
سپس خود حضرت چنین تعلیل کردند که:
«شاهد در زنا شهادت علیه دو نفر مىدهد و در قتل شهادت علیه یک نفر، زیرا قتل کار یک نفر است اما زنا کار دو نفر».
باز حضرت پرسید: «کدام‌یک از این‌ها نزد خدا بزرگ‌تر است روزه یا نماز»؟
ابوحنیفه پاسخ داد: بلکه نماز بزرگ‌تر است.
حضرت فرمود: «پس چرا زن وقتى حائض مى شود قضاى روزه نمى گیرد ولى قضاى نماز را مى خواند»؟
سپس خود حضرت چنین پاسخ دادند که:
«براى اینکه زن بعد از حیض شروع به نماز مى کند و ادامه مى دهد اما در روزه چنین نیست».
حضرت باز پرسید: «زن ضعیف‌تر است یا مرد»؟
ابوحنیفه پاسخ داد: بلکه زن ضعیف‌تر است.
حضرت فرمود: «پس چرا زن ضعیف در ارث یک سهم مى برد اما مرد قوى دو سهم»؟
پس خود حضرت پاسخ دادند که:
«چون مرد مجبور است نفقۀ زن را بدهد؛ اما زن مجبور به دادن نفقۀ مرد نیست».
باز پرسید: «ادرار پلیدتر است یا منى»؟
ابوحنیفه پاسخ داد: بول پلیدتر است.
حضرت فرمود: «بنا به قیاس تو باید غسل را براى ادرار کرد نه براى منى، درحالی‌که خداوند غسل را براى منى قرار داده نه ادرار».
سپس خودش چنین فرمودند که:
«چون منى اختیارى است و از تمام بدن هم خارج مىشود و این خروج در هرچند روز یک‌بار اتفاق میافتد؛ ولى ادرار ضرورى است و در هرروز چند مرتبه خارج می‌شود».2
پی نوشت:
1. تمام مطالب بالا برگرفته‌شده از کتاب «فرهنگ اصطلاحات اصول» نوشته آقای مجتبی ملکی اصفهانی است. برای مطالعۀ بیشتر مراجعه شود به جلد دوم این کتاب از صفحه 85 الی 90
2. بحار الأنوار (ط - بیروت)؛ ج10؛ ص 212
- ۹۶/۱۱/۰۸