سه تمثیل زیبا از امام کاظم علیهالسلام درمورد تواضع و تکبر
یکی از فضائل اخلاقی، تواضع و فروتنی است؛ همچنانکه یکی از رزائل اخلاقی، تکبر و گردنکشی است.
ثمرۀ تواضع، حکمت و عزت است؛ و ثمرۀ تکبر، جهل و ذلت است.
در روایتی از امام کاظم علیهالسلام، این مطلب بهصورت سه تمثیل زیبا به تصویر کشیده شده است:
تمثیل اول:
برای رشد گیاه، لازم است تا زمین مساعد و نرم باشد؛ ولی اگر زمین سخت و نامساعد باشد، گیاه رشد نخواهد کرد.
حکمت نیز در دل انسان فروتن و نرم خو رشد میکند، نه در دل سخت انسان متکبر و گردنکش.
حضرت امام کاظم علیهالسلام این تمثیل را چنین بیان فرمودهاند:
«إِنَّ الزَّرْعَ یَنْبُتُ فِی السَّهْلِ وَ لَا یَنْبُتُ فِی الصَّفَا فَکَذَلِکَ الْحِکْمَةُ تَعْمُرُ فِی قَلْبِ الْمُتَوَاضِعِ وَ لَا تَعْمُرُ فِی قَلْبِ الْمُتَکَبِّرِ الْجَبَّارِ»
به راستى که زَرع در دشت هموار و مساعد میروید و در سنگلاخ نمیروید؛ همینطور، حکمت در دل انسان فروتن به بار مینشیند و در دل انسان متکبّر زورگو بارور نمیشود؛
تمثیل دوم:
هرچیزی ابزازی لازم دارد و تا آن ابزار فراهم نشود، آن چیز محقق نمیشود. ابزار عقل وخرد نیز تواضع است؛ و ابزار جهل و نادانی، تکبر.
آن حضرت این تمثیل را چنین بیان فرمودند:
«لِأَنَّ اللَّهَ جَعَلَ التَّوَاضُعَ آلَةَ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ التَّکَبُّرَ مِنْ آلَةِ الْجَهْلِ»
(حکمت در دل انسان فروتن به بار مینشیند و در دل انسان متکبر زورگو بارور نمیشود) زیرا خداوند فروتنى را ابزار خرد و تکبّر را ابزار نادانى ساخته است.
تمثیل سوم:
در مکانهایی که سقفِ بناء کوتاه است، انسان برای اینکه سرش به سقف نخورده و صدمه نبیند و در عین حال با داخل شدن در زیر بناء از سرما و گرما در امان بماند، باید سرش را خم کند. انسان هم اگر میخواهد روابط اجتماعی خودش عزت یافته و ذلیل نشود، باید تواضع نماید.
حضرت امام کاظم علیه السلام این مطلب را نیز چنین بیان میفرماید:
«أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ مَنْ شَمَخَ إِلَى السَّقْفِ بِرَأْسِهِ شَجَّهُ وَ مَنْ خَفَضَ رَأْسَهُ اسْتَظَلَّ تَحْتَهُ وَ أَکَنَّهُ وَ کَذَلِکَ مَنْ لَمْ یَتَوَاضَعْ لِلَّهِ خَفَضَهُ اللَّهُ وَ مَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ رَفَعَه»[1]
آیا نمىدانى هرکس سرش را به سقف بکوبد، سرش میشکند و هرکس سرش را به زیر آورد، سقف بر او سایه افکنده و او را دربر میگیرد؟ همچنین است هرکس برای خداوند متعال فروتنى نکند، خداوند او را فرو میآورد؛ و هرکس برای خداوند فروتنى کند، خداوند او را رفعت میبخشد.
