سه دستۀ طالبان علم در بیان امیرالمؤمنین علیه‌السلام
علم نعمت بزرگی برای انسان محسوب می‌شود؛ ولی چیزی که مهم است این است که آن علم، باعث غرور و تکبر انسان نگردد؛ به همین دلیل است که از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده که فرمودند: «ثمرۀ علم، فروتنی است»[1].
از حضرت علی علیه‌السلام روایت شده که آن حضرت طالبان علم را به سه دسته تقسیم کردند و فرمودند:
«طَلَبَةُ هَذَا الْعِلْمِ عَلَى ثَلَاثَةِ أَصْنَافٍ أَلَا فَاعْرِفُوهُمْ بِصِفَاتِهِمْ وَ أَعْیَانِهِمْ»
طالبان این علم[2]، سه دسته هستند؛ آگاه باشید و آنان را با صفات و مشخصات بشناسید:
«صِنْفٌ مِنْهُمْ یَتَعَلَّمُونَ لِلْمِرَاءِ وَ الْجَدَلِ [الْجَهْلِ] وَ صِنْفٌ مِنْهُمْ یَتَعَلَّمُونَ لِلِاسْتِطَالَةِ وَ الْخَتْلِ وَ صِنْفٌ مِنْهُمْ یَتَعَلَّمُونَ لِلْفِقْهِ وَ الْعَمَلِ»
دسته اى از آنان دانش را به منظور خودنمائى و جدل با دیگران مى آموزند؛ و دسته‌ای دیگر هدفشان گردن فرازى و نیرنگ بازى است؛ و یک دسته نیز براى فهمیدن و عمل کردن به آن، علم را می‌آموزند.
«فَأَمَّا صَاحِبُ الْمِرَاءِ وَ الْجَدَلِ [الْجَهْلِ] تَرَاهُ مُوذِیاً مُمَارِیاً لِلرِّجَالِ فِی أَنْدِیَةِ الْمَقَالِ قَدْ تَسَرْبَلَ بِالتَّخَشُّعِ وَ تَخَلَّى مِنَ الْوَرَعِ فَدَقَّ اللَّهُ مِنْ هَذَا حَیْزُومَهُ وَ قَطَعَ مِنْهُ خَیْشُومَهُ»
اما خودنما و جهالت ورز را بینى که در انجمن هاى سخن، به آزار دیگران بپردازد و با مردم به جدال برخیزد؛ جامۀ خداترسى دربرکرده است ولى در دل پروائى از خدا ندارد. خدا سینۀ چنین دانشمندى را بشکند و بینى اش را از بن برچیند.
«وَ أَمَّا صَاحِبُ الِاسْتِطَالَةِ وَ الْخَتْلِ فَإِنَّهُ یَسْتَطِیلُ عَلَى أَشْبَاهِهِ مِنْ أَشْکَالِهِ وَ یَتَوَاضَعُ لِلْأَغْنِیَاءِ مِنْ دُونِهِمْ فَهُوَ لِحَلْوَائِهِمْ هَاضِمٌ وَ لِدِینِهِ حَاطِمٌ فَأَعْمَى اللَّهُ مِنْ هَذَا بَصَرَهُ وَ قَطَعَ مِنْ آثَارِ الْعُلَمَاءِ أَثَرَهُ»
و اما گردن‌فراز و دغل باز، بر هم‌شکلان خود، گردن فرازی کند و در برابر ثروتمندان دیگر فروتنى نماید تا از نعمت هاى شیرین آنان بهره بگیرد و دین خود را بشکند. خدا دیدۀ چنین عالمى را کور فرماید و از میان دانشمندان نام و نشانش را برچیند.
«وَ أَمَّا صَاحِبُ الْفِقْهِ وَ الْعَمَلِ تَرَاهُ ذَا کَآبَةٍ وَ حُزْنٍ قَدْ قَامَ اللَّیْلَ فِی حِنْدِسِهِ وَ قَدِ انْحَنَى فِی بُرْنُسِهِ یَعْمَلُ وَ یَخْشَى خَائِفاً وَجِلًا مِنْ کُلِّ أَحَدٍ إِلَّا مِنْ کُلِّ ثِقَةٍ مِنْ إِخْوَانِهِ فَشَدَّ اللَّهُ مِنْ هَذَا أَرْکَانَهُ وَ أَعْطَاهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَمَانَهُ»[3]
و اما دانشمند فقیه و خردمند را بینى که اندوهناک و شکسته خواطر، در دل شب‌هاى تار، به نماز برخواسته و با شب‌کلاه مخصوص عبادت، کمر اطاعت در برابر حق خم نموده و با همه اطاعت و بندگى از خداوند هراسناک است و جز با برادران دینى و فهمیده از همه ترسناک و کناره‌گیر است. خداى پایۀ چنین دانشمندى را استوار کند و در روز رستاخیز آسوده خواطرش فرماید.[4]