معنای «فضل الهی» و تفاوت آن با ثواب و عوض
در یکی از مناجات‌های امیرالمؤمنین علیه‌السلام آمده است:
«إِلَهِی إِنْ عَفَوْتَ فَبِفَضْلِکَ وَ إِنْ عَذَّبْتَ فَبِعَدْلِک»[1]
خدایا اگر مرا عفو کنى، به سبب فضل خودت مرا بخشیده اى (درحالی که من مستحق بخشش تو نبوده‌ام) و اگر مرا عذاب کنى، از روى عدل خودت عذاب نموده‌ای (و من مستحق آن عذاب بوده‌ام).
نکته ای که در این بیان نورانی به آن اشاره شده، عبارت است از اینکه «فضل الهی» چیزی غیر از «ثواب» و غیر از «عوض» است؛ همچنان که متکلمین نیز به آن توجه داشته‌اند.[2] با این توضیح که:
عوض و منفعتى که از خداوند به ما انسانها مى رسد از سه حال خارج نیست:
1- یا انسان استحقاق آن را نداشته و اگر خداوند به او ندهد خلاف عدل نیست ولى مع ذلک کلّه آن عوض را مىدهد نام این قسم از اعطاء تفضل است فى المثل شخصى از دنیا مى رود درحالىکه نمازها و روزه هاى واجبى هم به گردن دارد و شخص دیگر اجیر شده و مزدورى مى کند و به نیابت از او این افعال را بجا مى آورد در اینجا میت مستحق ثواب نشده ولى خداوند تفضل فرموده و پاداش این کار را به او مى دهد.
2- و یا انسان استحقاق این عوض را داشته و اگر خداوند به او ندهد ظلم است و این استحقاق هم در سایه تحمل مشقات بسیارى است که از جانب خداوند به او رسیده است؛ مثل درد، بیمارى، فقر، زلزله و ... حال آنچه را که در برابر این مشقات به انسان مىدهند عوض نام دارد و در این جهت مسلمان و کافر، صغیر و کبیر، عاقل و مجنون مساوىاند.
3- و یا انسان استحقاق آن عوض را پیدا کرده در سایه مشقاتى که در راه اطاعت پروردگار با قصد قربت متحمل شده، آن هم به اختیار خودش و چنین منفعتى ثواب نامیده مى شود و ویژگى آن عبارت است از اینکه همراه با تعظیم و اجلال است.[3]