آشنایی با کتب اربعه شیعه
آشنایی با کتب اربعه شیعه
1. کتاب «الکافی»
مؤلف: ابو جعفر، محمد بن یعقوب کلینى رازى، از برجستهترین علماى شیعه، در آغاز قرن چهارم هجرى (م 329).
انگیزه نگارش: شیخ کلینى، آنچنانکه در مقدمه این کتاب فرموده است، این کتاب را به درخواست یکى از دوستان خود که به سبب اختلاف روایات و فقدان کتابی که در آن تمام علوم و معارف دین باشد و دانشجو و دانشمند نیز بتوانند به آن مراجعه نمایند و دربردارنده روایات صحیح از ائمه (ع) و سنتهاى پابرجایى باشد که به آنها عمل مىشود و واجبات الهى و سنت پیامبر (ص) به وسیله آنها عمل مىشود، دچار مشکل شده بود، به نگارش درآورده.
ساختار: کتاب کافى شامل بیش از 16 هزار روایت است که این تعداد روایت از تمام روایات صحاح سته نیز بیشتر است. روایات کافى را مىتوان بهطور کلى در سه بخش اعتقادات، احکام و اخلاق جاى داد.
ویژگىهاى کتاب کافى
1. کتاب کافى، از قدیمىترین و معتبرترین کتابهاى روایى شیعه مىباشد که در عصر غیبت صغرى نگاشته شده است.
2. شیخ کلینى، با سفر به شهرها و روستاهاى سرزمینهاى اسلامى و ارتباط با روات احادیث و دستیابى به اصول چهارصدگانه شیعه که توسط یاران ائمه (ع)، نگاشته شدهاند، مجموعهاى ارزشمند و اثرى گرانبها و کتابى معتبر و جامع به نگارش درآورده است.
3. از ویژگىهاى مهم این کتاب، همعصر بودن مؤلف آن با سفراى امام زمان (عج) و دسترسى داشتن وى به آنها است. خصوصا که سفراى آن حضرت، در شهر بغداد بودند و کلینى نیز در آن شهر بوده و سال وفات وى مصادف با سال وفات آخرین سفیر امام عصر ارواحنا له الفداء، على بن محمد سمرى بوده است.
4. مؤلف، در این کتاب، مقید به ذکر کل سند تا امام معصوم (ع) است و این خود ارزش و اعتبار خاصى را به روایات کتاب مىدهد.
5. در این کتاب، روایات، به ترتیب اعتبار آورده شدهاند و روایات اول هر باب، از جهت سند و اعتبار از درجه بالاترى برخوردارند.
6. این کتاب، شامل تمام علوم و معارف اسلامى است که از اهل بیت (ع) روایت شده و به دست مؤلف آن رسیده و شامل اکثر مباحث عقیدتى و فقهى است.
7. علماء متعددی بر این کتاب شرح و حاشیه نوشته‌اند از جمله شروح این کتاب عبارتند از جامع الأحادیث و الأقوال، نوشته شیخ قاسم بن محمد بن جواد بن الوندى (متوفی بعد از سال 1100 ق) و الدر المنظوم من کلام المعصوم، نوشته شیخ على بن محمد بن حسن بن زین الدین، شهید ثانى (متوفی 1104 ق) و شرح ملا صدراى شیرازى (متوفی 1050 ق) و مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، نوشته علامه مجلسى (متوفی 1110 ق) و الوافی، نوشته فیض کاشانى (متوفاى 1091 ق).
2. کتاب من لا یحضره الفقیه
مولف: شیخ صدوق، ابو جعفر محمد بن على بن حسین بن بابویه قمى، از چهرههاى برجسته علماى شیعه در قرن 4.
موضوع: شیخ در این کتاب حدود شش هزار روایت نقل کرده که عموما درباره مباحث فقهى و احکام شرعى است.
شیخ صدوق در این کتاب روایات فقهى را که از دیدگاه خود صحیح و معتبر بوده جمع آورى نموده است.
انگیزه نگارش: شیخ صدوق این کتاب را به درخواست یکى از سادات بزرگوار شهر بلخ به نام شریف الدین ابو عبد الله محمد بن حسین معروف به نعمت نگاشته است. او از شیخ صدوق درخواست کرده بود مانند کتاب «من لا یحضره الطبیب» محمد بن ذکریاى رازى در علم طب، او هم کتابى در علم فقه به نگارش درآورد تا مورد استفاده کسانى قرار گیرد که به علما و فقهاى بزرگ دسترسى ندارند و با مراجعه به آن بتوانند به احکام شرعى و وظایف خود آگاه گردند. شیخ صدوق نیز با پذیرفتن این درخواست مىفرمایند من در این کتاب بنا ندارم تا هر چه روایت شده را نقل نمایم بلکه فقط آن روایاتى را نقل مىکنم که آنها را صحیح و معتبر مىدانم و به آن فتوا مىدهم و عقیده دارم که میان من و خداوند حجت است.
مشیخه: شیخ صدوق در این کتاب فقط نام راوى اولى را که روایت را از امام علیه السلام روایت کرده آورده و در آخر کتاب یعنى در بخش «مشیخه» سند خود را به آن راوى نقل مىکند تا روایات از حالت ارسال خارج شده و اصطلاحا مسند شوند و استفاده از آن براى مراجعه کنندگان آسانتر گردد.
سبک نگارش: در تألیفات ایشان همه کتاب روایت و یا گرفته شده از الفاظ روایات است، به حدى که برخى از علماى شیعه مىگویند اگر درباره مسألهاى روایتى نیافتیم به الفاظ شیخ صدوق نیز مىتوانیم استناد کنیم چرا که الفاظ ایشان همه استفاده شده از الفاظ روایات است.
منابع کتاب: شیخ صدوق در مقدمه کتاب مىفرماید من روایات این کتاب را از اصول معتبر و مشهور روایى شیعه گرفتهام مانند کتاب حریز بن عبد الله سجستانى، کتاب عبید الله بن على حلبى، کتابهاى على بن مهزیار اهوازى، کتابهاى حسین بن سعید، نوادر احمد بن محمد بن عیسى و بسیارى دیگر از اصول اولیه و منابع معتبر روایى.
شروح: ازجمله شرح من لا یحضره الفقیه به نام «روضة المتقین» نوشته مولى محمد تقى مجلسى پدر علامه مجلسى (وى این کتاب را در سال 1063 هجرى به پایان رسانده است)، شرح من لا یحضره الفقیه نوشته سید اجل امیر محمد صالح بن امیر عبد الواسع داماد علامه مجلسى (درگذشت 1116 هجرى)، شرح من لا یحضره الفقیه نوشته شیخ الاسلام و المسلمین شیخ بهایى، شرح من لا یحضره الفقیه به نام «معاهد التنبیه» نوشته شیخ ابو جعفر محمد بن حسن بن زین الدین شهید ثانى (درگذشت 1030 هجرى)، شرح من لا یحضره الفقیه نوشته مولى حسام الدین محمد صالح بن مولى احمد سروى مازندرانى (درگذشت 1081 هجرى).
3. تهذیب الأحکام
مولف: شیخ الطائفه، شیخ طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن طوسى در قرن پنجم (385- 460 ق).
این کتاب یکى از معتبرترین مجموعههاى روایى شیعه و سومین کتاب از کتب اربعه است و مورد قبول تمام علما و فقهاى شیعه مىباشد.
موضوع: کتاب حاضر شامل مجموعه روایات فقهى و احکام شرعى است که از اهل بیت علیهم السلام روایت شده است. این کتاب شامل393 باب و13590 حدیث است.
شیخ طوسى این کتاب را در شرح و توضیح کتاب «المقنعة» شیخ مفید، استاد بزرگ خود نگاشته است.
ویژگیهاى کتاب: کتاب تهذیب الأحکام شامل تمام روایات فروع و احکام شرعى است و براى فقیه و مجتهدى که بخواهد اجتهاد نماید اکثر روایات مورد نیاز را فراهم آورده است. این کتاب شامل مباحث فقهى، استدلالى، اصولى، رجالى و جمع میان اخبار به وسیله شاهد و اعتبار و بسیارى از مباحث سودمند دیگر است.
انگیزه نگارش: شیخ طوسى در مقدمه کتاب تهذیب انگیزه خود را از نگارش این کتاب این گونه بیان مىفرماید: به درخواست یکی از دوستان این کتاب را به نگارش درآوردم و اخبار و روایات متعارض را جمع آورى نموده و راه جمع میان آنها را بیان کنم و احادیث صحیح و معتبر را از روایات غیر معتبر جدا سازم... در آغاز، شیوه من اشاره به تمام روایات بود اعم از روایات اصحاب و مخالفین ولى بعد دیدم که در این صورت نگارش کتاب خیلى به طول خواهد انجامید لذا فقط به روایات اصحاب اکتفا کردم.
شیوه نگارش: شیخ طوسى در این کتاب به مباحث اصول عقاید اشارهاى ندارد و فقط به بیان فروع و احکام شرعى یعنى از اول تا آخر فقه و از کتاب طهارت تا کتاب دیات پرداخته است. شیخ طوسى به روایات مخالف اشاره کرده و به وجه جمع یا وجه فساد آنها مانند ضعف سند یا عمل اصحاب به خلاف آن نیز اشاره مىکند.
منابع کتاب: شیخ طوسى براى نگارش این کتاب از دو کتابخانه بزرگ آن زمان در شهر بغداد که مملو از کتابهاى معتبر و نسخههاى اصلى بوده بهره‌مند بوده است. یکی کتابخانه استاد بزرگوارش سید مرتضى که شامل 80 هزار جلد کتاب بوده است. دیگری کتابخانه شاپور که بسیار بزرگتر از آن بوده و براى علماى شیعه در منطقه کرخ بغداد تأسیس شده بود. این دو کتابخانه شامل بهترین و ارزشمندترین کتابهاى معتبر روایى و نسخههاى اصلى و اولیه، که به خط مؤلفین آنها نگاشته شده، بوده است. این دو کتابخانه شامل بهترین و ارزشمندترین کتابهاى معتبر روایى و نسخههاى اصلى و اولیه بوده است. بسیارى از این نسخهها به خط مؤلفین آن یعنى اصحاب ائمه علیهم السلام نگاشته شده بود. متأسفانه کتابخانه بزرگ شاپور در حمله ددمنشانه دشمنان اهل بیت علیهم السلام در آتش سوخت و جهان اسلام گنجینهاى گرانبها و ارزشمند را از دست داده و نسخههاى منحصر به فرد آن در آتش جهالت از بین رفت. شیخ طوسى حدود چهل سال آنچه مىتوانست از کتابهاى آن کتابخانه استفاده کرد و روایات گهربار ائمه علیهم السلام را در نوشتههاى خود براى نسلهاى بعد به ارمغان نهاد و این خود بر ارزش و اعتبار کتابهاى شیخ طوسى بیش از پیش افزوده است.
مشیخه: در آخر کتاب مشیخه آمده و آن سند شیخ طوسى به کتابهایى است که از آنها روایت نقل کرده.
شرحهاى کتاب: از جمله شرح سید محمد، صاحب مدارک (م 1009 هجرى)، شرح قاضى نور الله شهید در سال 1019 هجرى به نام تذهیب الأکمام، شرح مولى عبد الله شوشترى (م 1021 هجرى)، شرح شیخ محمد بن حسن بن شهید ثانى (م 1030 هجرى)، شرح مولى محمد امین استرآبادى (م 1036 هجرى)، شرح عبد اللطیف جامعى شاگرد شیخ بهائى (م 1050 هجرى)، شرح مولى محمد تقى مجلسى اول (درگذشت 1070 هجرى)، شرح مولى محمد طاهر بن محمد حسین شیرازى قمى (م 1098 هجرى)، شرح محقق شیروانى داماد علامه مجلسى (م 1099 هجرى)، شرح علامه مجلسى به نام ملاذ الأخیار (م 1111 هجرى).
4. الإستبصار فیما اختلف من الأخبار
مولف: شیخ الطائفه، شیخ طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن طوسى از علماى قرن پنجم (385- 460).
موضوع: شیخ طوسى در این کتاب کلیه روایاتى را که در مباحث گوناگون فقهى وارد شده و روایتى نیز بر خلاف آن آمده، جمع کرده است. این کتاب شامل 5511 روایت است.
انگیزه نگارش: شیخ طوسى این کتاب را بعد از کتاب تهذیب الاحکام نگاشته است. برخى از علما و شاگردان شیخ از ایشان درخواست کردند تا کتابى بنویسد که در آن روایات متعارض و مخالف را جمع آورى و به بررسى آنها پرداخته و روایات صحیح و غیر صحیح را مشخص نماید.
شیوه نگارش: شیخ طوسى در این کتاب ابتدا روایاتى را که معتبر و صحیح مىداند آورده، سپس به روایات مخالف اشاره کرده و سعى بر آن داشته تا روایتى را از قلم نیندازد. پس از آن نیز، به جمع میان روایات و بررسى آنها پرداخته است.
ویژگیهاى کتاب
1- این کتاب در نوع خود بىنظیر است و اولین کتابى مىباشد که براى جمع بین روایات مخالف نگاشته شده است.
2- کتاب استبصار علاوه بر اعتبار بالا، از شمول خوبى نیز برخوردار است به حدّى که ابن طاووس مىگوید اگر درباره مسئلهاى روایت مخالفى باشد حتما در کتاب استبصار نیز باید به آن اشارهاى شده باشد.
3- در آغاز هر باب نخست به روایات معتبر یا مورد قبول اشاره شده و پس از آن دیگر روایات مطرح شده است.
ترتیب کتاب: کتاب استبصار شامل همه ابواب فقه نیست و فقط به ابوابى اشاره دارد که در آن روایات مخالفى وارد شده باشد؛ ولى ترتیب ابواب به ترتیب ابواب کتابهاى فقهى است یعنى از کتاب طهارت شروع شده و به کتاب دیات پایان مىپذیرد.
منابع کتاب: همان منابع کتاب تهذیب الاحکام
شرحهاى کتاب: از جمله کتاب جامع الأخبار فی إیضاح الاستبصار نوشته شیخ عبد اللطیف ، کتاب نکت الإرشاد در شرح استبصار نوشته شهید اول، محمد بن مکى، شرح استبصار نوشته سید میرزا حسن بن عبد الرسول حسینى زنوزى خوئى (1172- 1223)، شرح استبصار نوشته خاتون آبادى داماد علامه مجلسى (م 1116 هجرى)، شرح استبصار نوشته شیخ عبد الرضا طفیلى نجفى، شرح استبصار نوشته فقیه قاسم بن محمد جواد معروف به ابن الوندى و فقیه کاظمى (م بعد از سال 1100 ه) شرح استبصار نوشته علامه سید محسن بن حسن اعرجى کاظمى (م 1127).
مشیخه: شیخ طوسى در بخش اول و دوم کتاب تمام سند را آورده؛ ولى در بخش سوم فقط به نام راوى که روایت را از کتاب او نقل کرده اکتفا مىکند و در پایان کتاب سند خود را به آن راوى آورده تا روایات از ارسال خارج شده و به روایات مسند ملحق گردند.
منبع: مرکز تحقیقات کامپیوترى علوم اسلامى، نرم افزار جامع الاحادیث