آشنایی با رساله حقوق امام سجاد علیه‌السلام

این حدیث در کتبی نظیر «من لا یحضره الفقیه» و «تحف العقول» و نیز «خصال» نقل شده و در آن پنجاه حق از حقوق ذکر شده است.

امام سجاد - علیه السلام - در نامه یکى از اصحاب خویش درباره حقوق چنین نوشت:

خدایت مورد رحم و محبت قراردهد!  آگاه باش! که خداوند بر تو حقوقى دارد. درباره حرکت و سکون و هر جایگاهى که در آن قدم نهى و براى هر عضوى از اعضاى تحت فرمان تو و هر ابراز و امکاناتى که آنها را به استخدام در مى آورى. برخى از این حقوق مهمتر و گرانتر از سایر حقوق به شمار مى آیند:

الف: بزرگترین حقوق، حقوق مربوط به خداوند است حق معرفت و عبادت خدا و اطاعت از او... این حقوق که ترسیم کننده رابطه اى خلق باخالق وظیفه انسان در برابر خداست زیربنا وپایه سایر حقوق فردى و اجتماعى به حساب حساب مى آید. (455) اگر حقوق الهى نادیده گرفته شود و انسان موجودى غیر مسوول و بى هدف و فاقد تکلیف به شمار آید هیچ قانون و تکلیفى ضمانت اجرا ندارد.

ب: خداوند حقوقى را براى تمامى اعضاى بدنت از فرق تا قدم قرار داده است. چشم گوش، زبان، دست، پا شکم و شرمگاه، اینها اعضاى هفتگانه اى هستند که افعال آدمى به وسیله آنها صورت مى گیرد.

ج: علاوه بر اعضا که وسیله صدور افعال مى باشند، خود افعال نیز بر انسان حقوقى دارند. خداوند براى نماز، روزه، انفاق و پرداخت حقوق مالى، هدیه و سایر افعال بر عهده تو حقوق و قوانینى نهاده است.

د: در مرحله بعد نوبت به حقوق اجتماعى مى رسد حقوقى که در رابطه انسان با جمع بر او واجب مى گردد. نخست حقوق پیشوایان تو و سپس حقوق رعایا و کسانى که تحت سرپرستى تو قرار داند و پس از آن حقوق خویشاوندان قرار دارد.

هر یک از حقوق اجتماعى که بر شمردیم خود خاستگاه حقوق متعددى است.

اول: حق پیشوایان در سه بخش باید ملاحظه شود:

1 - حق سیاستگذاران و سیاستمداران و اداره کنندگان نظام اجتماعى. 2 - حق معلمان و سرپرستان علمى و فرهنگى. 3 - حق مولا بر بنده. البته هر مربى و اداره کننده خود امام و پیشوایى به شمار مىآید و حقوقى دارد.

دوم: حقوق رعایا و نیروهاى تحت سرپرستى انسان نیز سه است:

1 - حق رعایا و افراد جامعه که به قانون فرمانروا و حاکم گردن مى نهند. 2 - حق نیروهاى تحت تعلیم و شاگردان، زیرا کسى که چیزى را نمى داند و در مقام دانشجویى بر آمده رعیت فرد عالم به حساب مى آید. 3- حق کسانى که تو اختیار دار آنانى مانند زنان و یا کسانى که مملوک تواند.

سوم: حق خویشاوندان بسیار است و هر چه خویشاوندى نزدیکتر باشد حقوق نیز بیشتر و جدیتر خواهد بود:

1. ضروری تر از همه حق مادر. 2. سپس حق پدر. 3. پس از آن حق فرزند. 4. در مرحله بعد حق برادر. 5. در مراتب بعد هر کدام که نزدیکتر و نزدیکترند.

چهارم: حقوق مربوط به مولا و سرپرستى که تو را از قید بردگى آزاد ساخته- کسى که به تو احسان کرده آن که با نداى اذانش تو را به سوى نماز فرا خوانده- امام جماعت- همنشین- همسایه- رفیق- شریک اموال- بدهکار- طلبکار- معاشر- کسى که علیه تو ادعا دارد- کسى که تو علیه او ادعا دارى- مشورت کننده با تو- کسى که با او مشورت مى کنى- نصیحت خواه- نصیحت گو- آنان که از تو بزرگترند- کسانى که از تو کوچکترند- کسى که دست نیاز به سوى تو دراز کرده- آن کس که به او اظهار نیاز مى کنى- کسى که با سخن یا رفتار به تو بدى روا داشته- و کسى که دانسته یا ندانسته درباره تو به خشونت رفتار کرده است.

پنجم: حقوق همه همکیشانت و نیز آنان که کافرند ولى در ذمه اسلامند و حاکمیت سیاسى را پذیرفته‌اند.

ششم: سرانجام حقوقى که بر اساس حالات مختلف و مناسبتهاى گوناگون به روابط اجتماعى تعلق مى گیرد.

امام سجاد (ع) در پایان این حقیقت را آشکار ساخته است که حقوق اجتماعى و فردى به آنچه گفته شد، منحصر نمى باشد، بلکه برخى از حقوق در شرایط و زمان و مکان مختلف و مناسبات گوناگون تغییر مى کنند.

ایشان پس از بر شمردن فهرست حقوق به توضیح و تشریح هر یک از آنها پرداخته است.[1]

---

[1] ترابی، احمد، امام سجاد علیه السلام جمال نیایشگران، نشر آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهشهای اسلامى، ص 207