"خداوند توّاب است" یعنی چه؟!

درسی از صفحه بیست و چهارم قرآن کریم 

خداوند توّاب است:

«إِلاَّ الَّذینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَیَّنُوا فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ‏ الرَّحیمُ»¹

مگر کسانى که توبه کردند، و [خود را] اصلاح نمودند، و [حقیقت را] آشکار کردند، پس بر آنان خواهم بخشود؛ و من توبه پذیر مهربانم.

 

توبه یعنی بازگشت؛ و خداوند توّاب است، یعنی بسیار به‌سوی بنده‌اش بازمی‌گردد و او را می‌آمرزد.

"التَّوَّاب‏: الله تعالى، یَتُوبُ‏ على عِبَادِهِ، و اللفظة من صیغ المبالغة، أی رجَّاع علیهم بالمغفرة".²

 

شاید تعجب کنید و بپرسید:

گناه را بنده می‌کند، و حال‌آنکه خدا به‌سوی بنده‌اش بازگشته و توبه می‌کند؟!

در جواب میگوییم: آری این لطف و رحمت خداست که باوجود رویگردانی بنده گناهکار از او، بنده‌اش را مورد عنایت قرار داده و توفیق توبه را به او عنایت می‌کند و سپس او را می‌آمرزد. چراکه اگر لطف و رجوع خداوند  نباشد، اصلاً گناهکار انگیزه‌ای برای توبه و بازگشت به‌سوی خدا نخواهد داشت و در همان حال طغیان و نافرمانی خواهد ماند.

 

در قرآن کریم می‌خوانیم:

"ثُمَّ تَابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُواْ  إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیم".³

(سپس خدا به‌سوی آنان برگشت تا ایشان نیز به سویش برگردند)

مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، ذیل این آیه  مبارکه می‌فرمایند:

منظور از توبه در جمله " ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ"، بازگشت خداوند به‌سوی بنده است؛

زیرا توبه عبد همیشه در میان دو توبه از خداى تعالى قرار دارد:

یکى رجوع پروردگار به او؛ به اینکه به او توفیق و هدایت ارزانى دهد، و بدین‌وسیله بنده موفق به استغفار که توبه اوست بگردد؛

و دوم رجوع دیگر خدا به او؛ به اینکه گناهان او را بیامرزد؛ و این توبه دوم خداى تعالى است.⁴

در جای دیگر می‌فرمایند:

انسان ازآنجایی‌که گفتیم فی‌نفسه سراپا فقر است و به‌هیچ‌وجه مالک خیر و سعادت خود نیست، مگر به‌وسیله پروردگار خود، به‌ناچار در این رجوعش به‌سوی پروردگار نیز محتاج به عنایتى از پروردگارش و اعانتى از او است؛ چون رجوع به خداى تعالى احتیاج به عبودیت و مسکنت به درگاه خدا دارد، که این محقق نمى‏شود مگر به توفیق و اعانت او، که همین توفیق، توبه او و برگشتش به‌سوی بنده گناهکارش است که قبل از توبه عبد شامل حال عبد مى‏شود، و سپس توبه عبد محقق مى‏گردد.

و لذا فرمود:

"ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا" (خداوند به‌سوی ایشان بازگشت تا ایشان به‌سوی او بازگردند)

همچنین برگشتن بنده به‌سوی خدا وقتى سودمند است که خداى تعالى این توبه و برگشت را قبول کند که این خود توبه دوم خداى تعالى است، که بعد از توبه عبد صورت مى‏گیرد هم چنان‌که فرمود:

" فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ..."⁵ (اینانند که خداى تعالى به سویشان برمی‌گردد).⁶

 

و بی‌جهت نیست که در فقره‌ای از دعای نورانی ابوحمزه ثمالی، محضر خداوند چنین عرضه می‌داریم:

"اللَّهُمَّ تُبْ عَلَیَّ حَتَّى لَا أَعْصِیَک".⁶

خدایا به‌سوی من بازگرد (توفیق توبه به من بده و توبه‌ام را بپذیر) تا نافرمانیت نکنم.

زیرا تا لطف و رحمت خداوند در قالب بازگشتش به‌سوی بنده نباشد، بنده هیچ‌گاه توفیق اطاعت از خداوند نخواهد یافت. ولی اگر این لطف الهی شامل حال او شود، اینجاست که زمام بندگی را به دست خدا خواهد داد؛ طوری که از دستورات او سرپیچی نخواهد کرد.

پاورقی:

1. سوره بقره ، آیه 160

2. مجمع البحرین ؛ ج‏2 ؛ 14

3. سوره توبه ؛ آیه 118

4. المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏9، ص: 401

5. سوره نساء آیه 17

6. المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏4، ص: 245

7. إقبال الأعمال (ط - القدیمة) ؛ سید ابن طاووس ؛ ج‏1 ؛ ص70