اصحاب «اعراف» چه کسانى هستند؟

درسی از صفحه صد و پنجاه و شش قرآن کریم 

قرآن کریم درباره‌ی روز قیامت سخن گروهی می‌کند که «اعراف» نام دارند. در آنجا که می‌فرماید:

«مردانى که بر اعراف قرار دارند، بهشتیان را صدا مى‏زنند و مى‏گویند: درود بر شما باد، اما خودشان وارد بهشت نشده اند، اگرچه بسیار تمایل دارند» اما به هنگامی‌که به‌سوی دیگر نگاه مى‏کنند و دوزخیان را در دوزخ مى‏بینند، به درگاه خدا راز و نیاز مى‏کنند و مى‏گویند: «پروردگارا ما را با جمعیت ستمگران قرار مده. «اصحاب اعراف، جمعى از دوزخیان را که از چهره و سیمایشان مى‏شناسند صدا مى‏زنند و مورد ملامت و سرزنش قرار مى‏دهند که دیدید عاقبت گردآورى اموال و نفرات در دنیا و تکبر ورزیدن از قبول حق، به شما سودى نداد، چه شد آن مال‏ها؟ و کجا رفتند آن نفرات؟ و چه نتیجه اى گرفتید از آن‌همه کبر و خودپرستى؟». بار دیگر با همان زبان ملامت و سرزنش درحالی‌که اشاره به جمعى از ضعفاى مؤمنان که بر اعراف قرارگرفته‌اند مى‏کنند، مى‏گویند: «آیا این‌ها همان کسانى هستند که شما سوگند یاد کردید هیچ‌گاه خداوند آنان را مشمول رحمت خود قرار نخواهد داد». سرانجام رحمت الهى شامل حال این دسته از ضعفاى مؤمنان شده و به آن‌ها خطاب مى‏شود که «وارد بهشت شوید نه ترسى بر شما است و نه در آنجا غم و اندوهى دارید».

(سوره اعراف، آیات 46 الی 49)

 

اصحاب «اعراف» چه کسانى هستند؟

«اعراف» در لغت جمع «عُرْف» به معنى محل مرتفع و بلند است و با قرائنى که در آیات فوق و احادیث پیشوایان اسلام آمده، روشن مى‏شود که مکان خاصى است میان دو قطب سعادت و شقاوت یعنى بهشت و دوزخ که همچون حجابى میان این دو کشیده شده و یا همچون زمین مرتفعى در میان این دو فاصله گردیده است به‌طوری‌که آن‌ها روى آن قرار دارند، مشرف بر بهشت و دوزخ‌اند و هر دو گروه را مشاهده مى‏کنند و از چهره هاى تاریک و روشن آن‌ها مى‏توانند آن‌ها را بشناسند.

 

بررسى آیات چهارگانه فوق نشان مى‏دهد که دو گونه صفات مختلف و متضاد براى این اشخاص ذکر شده است:

در آیه اول و دوم، افرادى که بر اعراف قرار دارند چنین معرفی ‌شده‌اند که‏ آرزو دارند وارد بهشت شوند ولى موانعى آن‌ها را جلوگیرى کرده است، به هنگامی‌که نگاه به بهشتیان مى‏کنند بر آن‌ها درود مى‏فرستند و مى‏خواهند با آن‌ها باشند، اما هنوز نمى‏توانند و به هنگامی‌که نظر به دوزخیان مى افکنند، از سرنوشت آن‌ها وحشت نموده و به خدا پناه مى‏برند.

ولى از آیه سوم و چهارم استفاده مى‏شود که آن‌ها افرادى با نفوذ و صاحب قدرت‌اند، دوزخیان را مؤاخذه و سرزنش مى‏کنند و به واماندگان در اعراف کمک مى‏نمایند که از آن بگذرند و به سر منزل سعادت برسند.

 

روایاتى که در زمینه اعراف و اصحاب اعراف نقل شده نیز ترسیمى از دو گروه متضاد مى‏کند:

در بسیارى از روایات که از ائمه اهل بیت ع نقل شده مى‏خوانیم که اعراف، «پیامبران و امامان و صلحاء و بزرگان» هستند.

ولى دسته دیگرى از روایات مى‏گوید: آن‌ها واماندگانى هستند که بدی‌ها و نیکی‌هایشان مساوى بوده است یا گنه‌کارانی هستند که اعمال نیکى نیز داشته اند.

 

گرچه ظاهر آیات و ظاهر این روایات در ابتدا متضاد به نظر مى‏رسد، اما با دقت روشن مى‏شود که نه در میان آیات و نه در میان روایات تضادى وجود ندارد، بلکه همه یک واقعیت را تعقیب مى‏کنند. توضیح اینکه:

در اعراف، دو گروه وجود دارند، ضعیفان و آلودگانى که در رحمت‌اند و پیشوایان بزرگى که در همه حال یار و یاور ضعیفان‌اند، بنابراین قسمت‏ اول آیات و روایات اشاره به گروه نخستین یعنى ضعفا است و قسمت دوم اشاره به گروه دوم یعنى بزرگان و انبیاء و امامان و صلحا.

در بعضى از روایات نیز شاهد این جمع به‌خوبی دیده مى‏شود مانند روایتى که در تفسیر على بن ابراهیم از امام صادق ع نقل شده که فرمود:

اعراف، تپه اى است میان بهشت و دوزخ و امامان آن مردانى هستند که بر اعراف در کنار شیعیان (گنه‌کارشان) قرار مى‏گیرند، درحالی‌که مؤمنان (خالص) بدون نیاز به‌حساب در بهشت جاى گرفته اند ... امامان و پیشوایان در این موقع به پیروان گناهکار خود مى‏گویند خوب نگاه کنید، برادران باایمان خود را چگونه بدون حساب به بهشت شتافته اند ... سپس به آن‌ها گفته مى‏شود، دشمنان حق را بنگرید که چگونه در آتش‌اند ... بعد به دوزخیان مى‏گویند این‌ها (پیروان و شیعیانى که آلوده گناهانى بوده اند) همان‌ها هستند که شما مى‏گفتید هرگز مشمول رحمت الهى نخواهند شد، (سپس رحمت الهى شامل حال آن‌ها شده) و به این دسته از گنه‌کاران (که براثر ایمان و اعمال صالحى شایستگى عفو و آمرزش دارند) از طرف امامان و پیشوایان دستور داده مى‏شود که به‌سوی بهشت بروید نه ترسى دارید و نه غمى.

 

منبع: تفسیر نمونه، ج‏6، صص 185 ای 190